Сайділ Талжанов
Ғалым, аудармашы, сыншы, тарихшы Сейділ Омарқлы Талжанов 1906 жылы 6 қыркүйекте Нұра бойындағы Қаракемер деген жердегі (қазіргі Ақмешіт шаруашылық қожалығы) Тоқтамыс аралында дүниеге келген. С.Талжановтың әкесі Омар 1921 жылы Колчак қарақшыларының қолынан қаза табады. Осы жылы жас Сейділ Петропавл қаласына барып, тоғыз жылдық орыс мектебіне оқуға түсіп, оны 1928 жылы бітіріп шығады да. Ташкенттегі Орта Азия университетінің шығыс факультетіне оқуға түседі. 1931 жылы осы факультетті бітіріп ол Алматыға келсе, ағасы Әшім түрмеде екен. Оның артынан екі баласы, хат танымайтын әйелі қалады. Сондықтан да Сейділ ағасының отбасына көмектесу мақсатында әрі қарай өзінің оқуын тоқтата тұрады.
С.О.Талжанов 1934 жылы Алматыдағы Қазақтың пединститутын бітіреді, Қаз ССР оқу министрлігінде, Ауыл шаруашылығы институтында (1934-1937), Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасында (1956-58), Қаза² ССР Ғылым Академиясында (1958-1972) қызмет істеді.
Оның алғашқы әңгімелері 1927 жылы жарияланды. «Ұстаның үйі» (1957), «Сейфулланың Сәкені» (1959), «Адам туралы аңыз» (1965) повестерінде жұмыскер бейнесі мен С.Сейфуллин, Қ.Айнабеков сияқты ағаларымыздың өнегелі өмірін суреттеген. «Өткен күндер сөйлейді» деген жинағы С.Талжановтың туған халқына арналған соңғы лебізі, ақырғы шығармашылық туындысы. Мұнда жазушының туған әдебиетіміз жайлы ой толғаныстары, сын мақалалары, естеліктері мен шежіре әңгімелері енген. Оның «Көркем аударма туралы», «Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері» монографиясымен қатар мерзімді баспасөз бен ғылыми басылымдардағы мақалаларын, конференциялар мен симпозиумдардағы сөздері мен баяндамалары жеткілікті. Көп жылғы осы бағыттағы еңбегінің нәтижесінде ол 1962 жылы филология ғылымының кандидаты, 1972 жылы филология ғылымының докторы деген ғылыми дәрежеге ие болды. Сонымен қатар ол А.С.Пушкин, М.Горький, В.Г.Белинский, Ф.М.Достоевский кейбір шығармаларын қазақ тіліне С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, Б.Майлиннің біраз шығармаларын орыс тіліне аударған.
С.Талжанов ауыл шаруашылық институтында тіл кафедрасында доцент болып қызмет істеп жүргенде 1937 жылы НКВД ұстап әкетеді, сотталады. Кейіннен аман-есен елге оралған соң жұмысын әрі қарай жалғастырады.
Ол өзі туралы естелігінде: «…Сол дәуірдегі нәрлі, өнерлі, қабырғалы қайраткер ағалардың арасында өстім. Еңбекке үдере отырғаныма 15 жыл толды, бұл шағы мерзім екі диссертация жаздым, әлем әдебиетінен, орыс классиктерінен бір қыдыру аударма жасадым, төл әңгімелер, повестер жаздым, өнер, ғылым мәселелері жөнінде Алматы, Мәскеу аудиторияларында баяндамалар жасадым, жастар арасында, мектеп шәкірттері алдында туған әдебиет жайлы әңгімелер айттым. Алпыс алты жасым ішінде құныға, құшырлана, рахаттана еңбек істеген он бес жылыма өкпем жоқ»,-деп жазды.
Жазушы, аудармашы, ғалым С.О.Талжанов 1972 жылы желтоқсан айында дүние салды. С.О.Талжановтын озынен кейін қалдырған әдеби мұрасы қазақ әдебиеті тарихынан үлкен орын алады.
Әдебиеттер тізімі
Талжанов С. Адам туралы толғау. - Алматы: Жазушы, 1965. - 174 б.
Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1975. - 285 б.
Талжанов С. Көркем аударма туралы: ред. І. Жарылғапов. - Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. - 168 б.
Талжанов С. Өткен күндер сөйлейді; құраст. Ж. Талжанова. - Алматы: Жазушы, 1979. - 347 б.
Талжанов С. Өткен күндер сөйлеседі: Естеліктер мен шежіре әңгімелер.- Алматы: Жазушы,1979.- 348 б.
Талжанов С. Сейфулланың Сәкені: Повесть.- Алматы: ҒМКӘБ, 1959.-201 б.
Талжанов С. Ұлдай кегі: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1968.-248 б.
Талжанов С. Шығармалар жинағы: 3 томдық / С. Талжанов; құраст. Е. Қажыбек. - Астана: Ер-Дәулет, 2007 - 1 т. - 397 б.
2 т. - 2008. - 412 б.
3 т. - 365 б.
Талжанов С. Шығармалары: ғылыми басылым / С. Талжанов; ақылдастар алқасы Б. Әбдішев; ред. алқа Қ. Асанов; Қарағанды облысының әкімдігі. - Астана: Фолиант, 2013 -(Сарыарқа кітапханасы). -1 т. : Хикаяттар және әдеби зерттеулер. - 330 б.
2 т. : Әдеби зерттеулер. - 2013. - 373 б.
***
Талжанов С. Степной сокол / С. Талжанов ; пер. с каз. И. Щеголихин. - Алма-Ата: Жазушы, 1966. - 168 с
Талжанов С. Источники духовного богатства. - Алма-Ата: Казахстан, 1967. - 90 с.
Талжанов С. Аударманың арнаулы тарихынан // Әлем әдебиеті. - 2007. - №3. - 5-16 б.
Талжанов С. Поэт революции // Индустриальная Караганда. - 1968. - 17 нояб. (№ 269). - С. 4.
Айтбайұлы Ө. Жазушы, аудармашы, ғалым // Егемен Қазақстан. - 2006. - 22 қараша (№ 286). - 5 б.
Ахметжанұлы К. Өнегелi өмiр / К.Ахметжанұлы, Ә.Әкiмбкқызы// Нұра.- Киевка, 2001.-13 қазан
Бiлгiшбайқызы Ш. "Жылқы" жылы келдi жылыстан// Нұра.- Киевка, 2001.-29 желтоқсан
Бекішев Қ. Алаштың ақ жүрек азаматы // Орталық Қазақстан. - 2016. - 6 қазан (№ 165). - 6 б.
Бекмағамбетов Б. Ақмешіттегі дүлдүл той думанды өтті // Нұра. - 2006. - 16 қыркүйек.
Бектұров Ж. Ғалым-жазушы // Орталық Қазақстан.- 1986.- 13 қараша
Бектұров Ж. Талжанов С. атында: /Нұра ауд. Захаровка селосының орта мектебіне жазушы С.Талжанов аты берілді// Орт.Қазақстан.- 1989.- 12 мамыр
Әкімбекқызы Ә. Нұра ауданының 80 жылдығына арналады // Нұра. - 2008. - 22 наурыз. - 3 б.
Әкімбекқызы Ә. Арқаның ардақтысы // Нұра.-1996.- 3 тамыз
Әкімбекова Ә. Жаны жайсаң жақсы аға // Орталық Қазақстан. - 2006. - 3 тамыз. - 8 б.
Әкімбекұлы Д. Сәйділ Омарұлы Талжанов хақында оқырманға арналары // Жаңа жол. - 1993. - 6 наурыз. - 2 б.
Әлiмбекұлы С. Тағдыры тайғақ Талжанов// Қазақ әдебиетi.- 2005.- 11 наурыз.-10 б.
Жагуфарова Ү. Б. Сәйділ Омарұлы Талжановқа - 100 жыл // Нұра. - 2007. - 30 шілде.
Кәрібаева Б. Абзал адам, асыл ер еді // Орт.Қазақстан.- 1996.- 10 тамыз
Кәрібаева Б. Қос өзеннен нәр алған... // 23-29 наурыз (№12). - 6 б.
Кәрібаева Б. Темірқазық // Орталық Қазақстан. - 2006. - 25 мамыр. - 7 б; Нұра. - 2008. - 25 қырк. (№38). - 6 б.
Көбеков С. Үлкен ғалым еске алынды// Нұра.- Киевка, 2001.-3 қараша
Несіпбай А. Тағдырдың талқысына мойымаған // Орталық Қазақстан. - 2006. - 14 қыркүйек. - 2 б.
Оспанова Ж. Рухы биік алаш азаматы еді // Қазақ әдебиеті. - 2006. - 21 шілде (N29). - 12-13 б.
Сүлейменова Н. Жазушы, аудармашы, ғалым // Нұра.- 1996.- 22 маусым
Сыпатаева М. Бiздiң үйдiң қонақтары // Орт.Қазақстан.- 2000.- 26, 29 шiлде
Талжанова-Шамшиева З. Сейділ Талжанов есімі берілді // Қазақ әдебиеті.- 1989.- 21 шілде
Хасенов М. Сейіл ағаң қайтып келген күн // Орт.Қазақстан.- 1989.- 28 маусым
Ыбыраев Б. Сейділ нағашым есіме түссе.. // Орт.Қазақстан- 2000.-22 сәуір
С.Талжанов туралы:
Абенова Ж. Халқымның біртуар азаматы/Ж. Абенова//Нұра.- 2011.- 1 қазан. Ахметова Б. Сәйділ Талжанов/Б.Ахметова // Нұра.- 1996.- 6 шілде.
Ахметжанұлы К. Өнегелi өмiр: Сейдiл Талжановтың туғанына 95 жыл толуына орай / К.Ахметжанұлы, Ә.Әкiмбкқызы// Нұра.- Киевка, 2001.-13 қазан
Бектұров Ж. Ғалым-жазушы // Орт.Қазақстан.- 1986.- 13 қараша
Бектұров Ж. Талжанов: /Нұра ауд. Захаровка селосының орта мектебіне жазушы С.Талжанов аты берілді// Орт.Қазақстан.- 1989.- 12 мамыр
Әкімбекова Ә. Арқаның ардақтысы/Ә.Әкімбекова // Нұра. – 1996. – 13 наурыз.
Әкімбекова Ә. Артында асыл мұра қалдырған // Нұра.-2007.- 8 қыркүйек.- 4 б.
Әкімбекова Ә. Жаны жайсаң жақсы аға // Жаңа жол.- 1993.- 6 наурыз.- 5б.
Әкімбекұлы Д. Сәйділ Омарұлы Талжанов туралы оқырманға арналады // Жаңа жол. – 1993.- 6 наурыз.
Әлiмбекұлы С. Тағдыры тайғақ Талжанов// Қазақ әдебиетi.- 2005.- 11 наурыз.-10 б.
Жагуфарова Ү. Сәйділ Омарұлы Талжановқа – 100 жыл/Ү.Жагуфарова//Нұра.- 2005.-30 шілде.
Кәрібаева Б. Абзал адам, асыл ер еді // Орт.Қазақстан.- 1996.- 10 тамыз
Кәрібаева Б. Темірқазық // Орталық Қазақстан. 2006.- мамыр
Көбеков С. Үлкен ғалым еске алынды // Нұра.- Киевка, 2001.-3 қараша
Несіпбай А. Тағдырдың талқысына мойымаған/А. Несіпбай// Егемен Қазақстан. – 2006. – 12 қыркүйек.
Сүлейменова Н. Жазушы, аудармашы, ғалым // Нұра.- 1996.- 22 маусым
Сүлейменова, Н. Нұра өңірінің асыл азаматы // Орталық Қазақстан. - 2006.- 16 мамыр
Сыпатаева М. Бiздiң үйдiң қонақтары // Орт.Қазақстан.- 2000.- 26, 29 шiлде
Талжанова-Шамшиева З. Сейділ Талжанов есімі берілді // Қазақ әдебиеті.- 1989.- 21 шілде
Хасенов М. Сейіл ағаң қайтып келген күн // Орт.Қазақстан.- 1989.- 28 маусым
Ыбыраев Б. Сейділ нағашым есіме түссе.. // Орт.Қазақстан- 2000.-22 сәуір
***
Ажмаганбетова Г. Сайдиль Талжанов - писатель, переводчик // Нұра. - 2006. - 18 февр.
Ахметова Б. В честь земляка // Нуринский хлебороб. - 1989. - 13 июля.
Ахметова Б. Сайдиль Талжанов // Нұра. - 2009. - 6 июля.
Ахметова Б. Тернистый путь Сайдиля // Индустриальная Караганда. - 2016. - 21 июля (№ 94). - С. 7.
Ахметова Б. Человек двух культур // Индустриальная Караганда.- 2011.-3 сент. (№ 99). - С. 5.
Бектуров Ж. Наш земляк Сайдиль Талжанов // Индустриальная Караганда. - 1987. - 21 янв
Гордиенко Л. Ученый, педагог, писатель // Индустриальная Караганда. - 2006. - 16 сент. - С. 6.
Гордиенко Л. Сайдиль Талжанов - писатель, переводчик // Нұра. - 2006. - 14 окт.
Даутова, З.Его помнят потомки/ З. Даутова // Нұра.-1996.- 19 қазан
Интыкаев К. Наш Сайдиль Талжанов: к 70-летию Карагандинской области/К. Интыкаев//Нұра.- 2006.- 15 апр.
Карибаева Б. К. В его судьбе - история народа: беседа о творчестве писателя С.Талжанова с доктором филологических наук Б.К. Карибаевой / вела Н.И. Рыжкова // Индустриальная Караганда. - 2006. - 16 сент. - С. 6.
Кусаинов Д. М. В памяти народной // Нұра. - 1996. - 24 авг (№ 34). - С. 1.
Стерликова Н. Чье имя носит моя улица? //Индустриальная Караганда. - 1995. - 2 сент. - С. 4.
Попов Ю. Сайдиль Талжанов/Ю. Попов// Нуринский хлебороб. – 1987. -15 окт.
Шорабекова Л. Отдавая дань светлой памяти // Нұра. - 2006. - 1 сент.